Frið á jörð og farsæld mikla

flesta oftast dreymir um.

Þarf nú oftar þó að stikla

þrautir yfir og í kringum.

Hátíð þessi heldur innreið 

í húsin björtu, skreyttu, fín.

Kætumst flest, ku þó leiðin ógreið

koma jólin og gleðin skín. 

Meðvirkni hefst í æsku

Mikilvægt er að tryggja börnum gott og heilbrigt umhverfi en alls konar áföll og erfiðleikar geta valdið meðvirkni hjá börnum sem fylgir þeim inn í fullorðins árin.

Meðvirkni hefur lengi verið þekkt hér á landi. Flestir tengja hugarástandið réttilega við alkóhólisma en meðvirkni á sér fleiri uppruna og kemur fram með margvíslegum hætti. Kjartan Pálmason er ráðgjafi hjá Lausninni, en þar fær fólk fræðslu um helstu einkenni meðvirkni og aðstoð við að losa sig við hugarástandið. »Meðvirkni getur komið fram með margvíslegum hætti og þess vegna er erfitt að skilgreina vandann með einum einstökum hætti en það er alveg öruggt að meðvirkni verður til í barnæsku og fylgir okkur síðan öll fullorðinsárin ef við tökum ekki á vandanum,« segir Kjartan, en hann segir meðvirkni best lýst sem brotinni sjálfsmynd einstaklings sem geri það að verkum að viðkomandi búi við innri sársauka og vanmáttarkennd. »Þegar við upplifum vanmátt og sársauka innra með okkur fer heilinn að leita að lausn á því ástandi. Vandinn er hins vegar sá að þegar heilinn reynir að leysa vandann skortir hann oft á tíðum þekkingu til að finna skynsamlega lausn. Þannig verða viðbrögð við sársauka og vanlíðan einkenni meðvirkninnar.

Hvenær myndast meðvirkni? »Meðvirkni verður ávallt til í æsku og þá þegar barn býr við langvarandi vanvirkar aðstæður,« segir Kjartan, en vanvirkar aðstæður geta veið margvíslegar. »Þegar háttalag annarra, hegðun, framkoma eða aðstæður gera það að verkum að barn hefur ekki frelsi til að vera það sjálft. Við slíkar aðstæður laga börn sig að aðstæðum til að forðast vanlíðan, en þetta er grundvöllur meðvirkni.« Sem dæmi nefndir Kjartan rifrildi foreldra sem barn verður reglulega vitni að. »Við slíkar aðstæður getur barnið tekið upp á því að blanda sér inn í rifrildið, hafa áhrif á rifrildið eða forðast það með því að einangra sig. Allar þessar leiðir setja barnið í aðstæður sem því eru ekki eðlislægar. Barnið er farið að laga sig að vanvirkum aðstæðum af einskærri sjálfsbjargarviðleitni. Barnið lærir leiðir til að láta sér líða betur í aðstæðum sem valda því sársauka.«

Birtingarmynd meðvirkni Hlutverk barna sem ala með sér meðvirkni geta verið margvísleg en allt eru þau flóttaleiðir barnsins í sjálfsbjargarviðleitni þess til að láta sér líða betur að sögn Kjartans. »Algengt hlutverk elsta barns er að verða fjölskylduhetjan, en þá leggur barnið sig fram við að fá hrós og viðurkenningar fyrir að standa sig vel í skóla og íþróttum. Þetta kann að virðast jákvæð afleiðing en getur haft slæm áhrif á tilfinningalíf barnsins. Bjargvætturinn er annað hlutverk, en þá einblínir barnið á hagi annarra og líðan og setur aðra fram fyrir sjálft sig.« Í öðrum tilvikum segir Kjartan börn taka sér hlutverk svarta sauðsins með því að vera hvatvís og setja upp tilfinningalega veggi. »Við sjáum líka týnda barnið sem einangrar sig og trúðinn sem notar skopskynið til að fela eigin tilfinningar. Hlutverkin eru margs konar og flestir hafa verið í fleiri en einu hlutverki á lífsleiðinni en hlutverkið sem barnið fer í á milli tveggja og átta ára aldurs hefur mér fundist vera mesti áhrifavaldurinn á líf barnsins. Hvert hlutverk skilur eftir sig ákveðna vanvirkni sem betur kemur í ljós á fullorðinsaldri.«

Umfjöllun um meðvirkni hefur ekki skipað stóran sess í fjölmiðlaumræðunni þó að vandinn sé gífurlega stór að mati Kjartans. »Meðvirknivandinn er grunnur allra fíkna og hefur bein áhrif á gífurlegan fjölda einstaklinga á Íslandi. Meðvirkni hefur áhrif á samskipti okkar, háttalag og lífshamingju,« segir Kjartan, en Lausnin - Fjölskyldumiðstöð hefur haldið námskeið um bæði meðvirkni og samskipti sem fjöldi fólks hefur sótt. »Námskeiðin geta verið fyrsta skrefið og síðan tökum við fólk einnig í einstaklingsviðtöl og/eða tökum fjölskylduviðtöl. Meðvirkni er ekki ólæknandi en hún krefst meðhöndlunar sem reynir á þolinmæði og vilja fólks, og til okkar hér hjá Lausninni hefur gífurlegur fjöldi fólks leitað aðstoðar.

>> Hjá fjölskyldumiðstöðinni Lausninni eru haldin námskeið um meðvirkni og samskipti. Fjöldi fólks hefur sótt námskeið hjá Lausninni og leitað til sérfræðinga miðstöðvarinnar til að kynna sér og leita aðstoðar við meðvirkni. 

Vilhjálmur A. Kjartanssonvilhjalmur@mbl.is

Hvorki má nota kúst né ryksugu á kvikasilfur

Sparperur innihalda kvikasilfur Mega ekki fara í ruslið

Sparperur Henda þarf ljósaperum í sérstök ílát á endurvinnslustöðvum.

Ingveldur Geirsdóttir ingveldur@mbl.is

Sparperurnar, sem taka nú við af gömlu glóperunum, innihalda kvikasilfur og því má alls ekki henda þeim beint í ruslafötuna. Kvikasilfur er hættulegt umhverfinu og heilsu manna og því flokkast perurnar sem spilliefni og skal skila þeim á endurvinnslustöðvar þar sem þær eru meðhöndlaðar á réttan hátt, segir á vef Umhverfisstofnunar, ust.is.

Í september síðastliðinn gekk í gildi reglugerð hjá aðildarríkjum EES sem bannar framleiðendum ljósapera að selja og dreifa glærum glóperum. Bannið kemur til vegna reglna um orkusparnað en sparperur eru sagðar nota allt að 80% minna rafmagn en glóperur. Glóperurnar verða þó í sölu eitthvað áfram hér á landi því verslanir mega tæma lagerinn sinn. Hægt er að velja á milli þriggja tegunda sparpera; halogen-, LED- og flúrpera, þær síðastnefndu innihalda kvikasilfur. 

Hætta af brotinni sparperu

Það eru að hámarki 5 mg (0,005 g) af kvikasilfri í hverri sparperu og ef hún brotnar losnar lítið magn af kvikasilfurögnum sem forðast þarf að anda að sér. Á ust.is má sjá leiðbeiningar um rétt viðbrögð við brotinni peru, einnig má lesa leiðbeiningar á vef IKEA.

Ef sparpera brotnar má ekki nota ryksugu því hún getur dreift kvikasilfurdropunum um loftið. Ekki má heldur nota kúst því hann getur dreift kvikasilfrinu enn meira um herbergið. Gluggi á herberginu þarf að vera opinn á meðan brotin eru þrifin upp. Skrapa á brotin upp með pappaspjaldi og nota svo límband eða blautan eldhúspappír til að ná upp smáu ögnunum. Setja á brotin í loftþétt ílát eins og glerkrukku eða frystipoka og skila inn sem spilliefni á næstu endurvinnslu- eða móttökustöð. »Til vonar og vara er gott að lofta vel út í 15 mínútur eftir þrifin og vera meðvitaður um að lofta aðeins aukalega næstu 14 dagana,« segir á ust.is. Ef peran er heit er hún brotnar er mælt með því að loka dyrunum að herberginu strax, opna glugga, yfirgefa það og sjá til þess að það sé tómt í 20-30 mínútur eftir brotið áður en byrjað er að þrífa.

Fyrir utan þessar upplýsingar á netinu hafa engar opinberar leiðbeiningar verið gefnar út hérlendis um meðhöndlun og förgun sparpera en samkvæmt upplýsingum frá Neytendastofu mun fara fram kynning á perunum og hvernig á að haga sér í kringum þær. 

Vekja fólk til vitundar

Hjá endurvinnslustöðvum Sorpu er merkt kar fyrir ljósaperur. Einnig er tekið við perum í raftækjaverslunum og hjá viðurkenndum móttökuaðilum spilliefna.

Það eru RR-skil: skilakerfi fyrir raf- og rafeindatækjaúrgang sem sér um endurvinnslu á ljósaperum. Sigurður Jónsson, framkvæmdastjóri RR-skila, segir að á öllum endurvinnslustöðvum sé sérstakt ílát fyrir perur. »Þær fara allar sömu leiðina, ofan í sérstaka tunnu þar sem þær eru maskaðar. Þá er kvikasilfrið sogað frá og málmar teknir frá. Glersallinn er urðaður. Það er alveg sama hvort um er að ræða gömlu glóperurnar eða flúrperur, vinnsluferlið er það sama.«

Sigurður segir að litlu hafi verið skilað af gömlu glóperunum á söfnunarstöðvar, þær virðist fara í ruslið á heimilunum. Aðallega séu það ljósrör, svokallaðar flúrperur, frá stofnunum og fyrirtækjum sem sé skilað inn, í þeim er kvikasilfur. Hann segir litla vakningu hafa verið fyrir því að setja ljósaperur í endurvinnslu en nú þegar sparperur með kvikasilfri taki alfarið við verði að vekja fólk til vitundar um að þær megi ekki fara með venjulegu heimilissorpi. »Það er hlutverk sveitafélagana samkvæmt lögum að koma þeim skilaboðum til fólks og annarra stjórnvalda.«